Kalmar “Haɓe” na ɗaya daga cikin kalmomi masu nauyi a tarihi da al’adar Hausawa, wadda ke ɗauke da ma’anoni da dama, musamman a mahangar siyasa da zamantakewar Arewacin Najeriya kafin da bayan zuwan Fulani a ƙarni na 19.
A cikin harshen Hausa, kalmar “Haɓe” na nufin ƙungiyar mutane waɗanda suka kasance ‘yan asalin masarautun Hausawa kafin jihadin Shehu Usman Ɗan Fodiyo. Kalmar tana da amfani musamman a tsarin bambance-bambancen siyasa da addini, inda take bayyana tsoffin masu mulki kafin karɓar ikon siyasa da addini da Fulani suka yi ta hannun daular Sakkwato.
Tarihi ya nuna cewa kalmar “Haɓe” ta samo asali ne daga harshen Fulani — Pulaar ko Fulfulde — inda ake amfani da ita wajen kwatanta dukkanin mutanen da ba Fulani ba, musamman waɗanda suka riga su zama masu iko a ƙasashen Hausa. A mahangar Fulani, ana kallon kalmar a wani lokaci a matsayin alamar rashin cikakken Musulunci ko kasancewa cikin kuskuren akida da halaye a lokacin jihadi.
Masana tarihi sun bayyana cewa:
“Haɓe” na nufin mutanen da suka gaji sarauta da iko a ƙasashen Hausa kafin jihadi — kamar Zazzau, Kano, Katsina da Gobir.
A wasu lokuta, ana amfani da kalmar a matsayin ƙyama ko nuna fifikon addini da ilimi daga bangaren Fulani.
Kalmar ta zama wata hanya ta bambanta tsakanin tsoffin tsare-tsaren mulki da sabbin tsarin addini da siyasa da Fulani suka kafa.
Masana kamar Prof. Abdullahi Smith, Dr. M.G. Smith, da Murray Last sun yi amfani da kalmar “Haɓe” wajen fayyace yadda Fulani suka karɓi iko daga tsoffin masarautun Hausa a cikin littattafan su. A cikin rubuce-rubucensu, kalmar tana ɗauke da ma’anar:
Kalmar “Haɓe” tana da alaƙa da salon magana na Fulani wanda ke nufin “wanda ba Fulani ba.” A ƙasashen da Fulani suka shige, sun yi amfani da kalmar wajen bayyana tsoffin masu mulki da tsarin da suke ganin sun kauce daga tafarkin Musulunci. Wannan ya sa kalmar ta samu yaduwa a tsakanin al’umma, har ta zama cikakkiyar alama ta bambance siyasa da tarihi.
1. M.G. Smith – Government in Zazzau, 1800–1950
2. H.A.S. Johnston – The Fulani Empire of Sokoto (1967)
3. Murray Last – The Sokoto Caliphate (1967)
4. Abdullahi Smith – Some Considerations Relating to the Formation of States in the Sudan (1970)
5. S.J. Hogben & A.H.M. Kirk-Greene – The Emirates of Northern Nigeria (1966)
6. Bala Usman – The Transformation of Katsina: 1400–1883 (1981)
7. Yusuf Bala Usman – The Manipulation of Religion in Nigeria (1977–1987)
8. Mahmud Modibbo Tukur – British Colonisation of Northern Nigeria (1999)
Kalmar “Haɓe” ba wai kalmar kabilanci ba ce kawai, tana da nauyin tarihi da siyasa da al’adu. Tana wakiltar tsoffin tsarin rayuwa da mulki da Fulani suka tarar, kuma tana nuna yadda jihadin Usman Ɗan Fodiyo ya sauya akalar mulkin Arewa. Fahimtar wannan kalma na taimakawa wajen fahimtar tarihin siyasar Najeriya, musamman wajen warware wasu daga cikin ruɗanin dangantakar Hausawa da Fulani.